In Amerika zijn de Stars and Stripes alomtegenwoordig in het straatbeeld terwijl je in Nederland eigenlijk alleen op feestdagen, verjaardagen van het koningshuis en bij de vangst van de nieuwe haring wel eens een vlaggetje ziet. Zijn die Amerikanen zoveel patriottischer dan wij Nederlanders of heeft de vlag in Amerika gewoon een andere betekenis?
Als je de geschiedenis in duikt blijkt de nationale vlag in de Verenigde Staten een bijzondere en complexe rol gespeeld te hebben in de identiteitsvorming van de nog steeds betrekkelijk jonge natie. En al is de betekenis van de Stars and Stripes door de jaren heen steeds bijgesteld, ook in de campagne voor de huidige presidentsverkiezingen speelt hij weer een belangrijke rol. Het lijkt een detail, maar sinds Donald Trump besloot om zich kandidaat te stellen draagt hij steevast een speldje van de Amerikaanse vlag op zijn revers. Hillary Clinton doet dat niet, en dat is niet omdat haar eenvormige broekpakken geen revers hebben. Dat is een politieke keuze.
Toen ik twee jaar geleden op familiebezoek was in Californië, werd ik uitgenodigd om een lezing te geven bij de Lions Club van Santa Cruz. Hoewel ik geen idee had wat me te wachten stond ben ik op de uitnodiging ingegaan. Ik trok het beste pak aan dat ik bij me had en meldde me nieuwsgierig bij het clubhuis. De Lions Club bleek hoofdzakelijk te bestaan uit bejaarden in korte broeken en oversized Hawaiihemden met baseballcaps op hun hoofd. Dit waren mannen (en een enkele vrouw) die minstens een kwart miljoen per jaar verdienden, maar de meesten liepen erbij als scholieren. En toch was dat niet wat me het meest opviel aan die middag. Wat me echt verbaasde was de manier waarop de bijeenkomst was ingericht. Terwijl ik achter de grote bestuurstafel op het podium onwennig eregast zat te zijn werd er eerst gezamenlijk een eed gezworen op de nationale vlag. Een clublid ging naast de vlag staan en declameerde op gedragen toon, als een priester die zijn gemeente toesprak. Ik volgde trouw de plechtigheid, ging staan op de momenten dat ik kennelijk moest staan en legde mijn hand op mijn hart op momenten dat iedereen dat deed. Of moest ik dat juist niet doen? Was het aanmatigend omdat het niet mijn vlag was? Ik keek rond, maar de meeste mensen stonden met hun ogen half dicht en niemand vond het vreemd. Dit ritueel kende ik eigenlijk alleen uit films. Meestal waren het dan schoolkinderen of soldaten die de vlag eerden en ik had het altijd wat overdreven gevonden, maar nu zat ik zelf in zo’n scène. En het was echt.
Na de plechtigheid hield ik een korte lezing over film- en televisiemaken in Nederland, maar toen de leden van de Lions Club daarna vragen mochten stellen bleken ze veel meer geïnteresseerd in het neerhalen van Malaysian Airlines vlucht MH17 in Oost Oekraïne en hoe ik daar als Nederlander tegenover stond. Omdat ze mij als Nederlander hadden aangesproken durfde ik de Amerikanen na afloop wel een wedervraag te stellen: hoe zat dat nou met die vlag en die Pledge of Allegiance? Waarom deden ze dat? Ze vonden vooral de vraag heel vreemd. Het was kennelijk niet iets waar je vragen bij stelde, je deed het gewoon. Uit respect voor de vlag en het vaderland. Toen ik opperde of het ritueel misschien was ontstaan om een gevoel van eenheid te creëren in zo’n groot en divers land werden ze zelfs een beetje boos. Alsof ze dat nodig hadden, hoe durfde ik ook maar te suggereren dat hun gevoelens niet oprecht waren en dat hun land geen eenheid was?
Die middag maakte twee dingen duidelijk: bij de Lions Club ging ik het antwoord op mijn vraag niet vinden en deze hele zaak lag bovendien zeer gevoelig.
Liberty poles
De oorsprong van de Stars and Stripes ligt nog voor de onafhankelijkheid van de Amerikaanse staten, die toen nog gewoon dertien afzonderlijke koloniën in het Britse Rijk waren. In 1765 vaardigden de Britten de Stamp Act uit, een belastingmaatregel om geld te genereren voor het leger. Alle officiële papieren, van contracten en kranten tot brieven en speelkaarten, moesten worden voorzien van een zegel, waar natuurlijk voor betaald moest worden. Deze absurde belasting vormde een serieuze bedreiging voor de internationale handel, maar het werd ook gevoeld als inmenging in de vrijheid van meningsuiting. De wurggreep van deze maatregelen werd het sterkst gevoeld in Boston, een belangrijke havenstad die voor zijn welvaart volledig afhankelijk was van zeevaart en handel.
Opgehitst door enkele groothandelaren die zich hadden verenigd onder de geuzennaam The Sons of Liberty kwamen de matrozen en havenarbeiders van Boston in opstand tegen het Britse gezag. Het middelpunt van de protesten werd een grote iep. Onder deze boom werden redevoeringen gehouden en er werden papieren poppen met beeltenissen van de gehate machthebbers in opgehangen. De boom werd al snel bekend als de Liberty Tree. Toen de plaatselijke ambtenaar die was belast met het invoeren van de Stamp Act opstapte, verspreidde het protest zich langs de kust naar andere steden. Het was de eerste keer dat de kolonisten voelden dat ze invloed hadden op het Britse bestuur. Door die verspreiding begon er ook voor het eerst een zekere verbondenheid te ontstaan. Een nationaal gevoel. Uiteindelijk bleek dat nationale gevoel de kiem te zijn voor de onafhankelijkheidsoorlog die tien jaar later zou losbarsten.
De opstanden tegen de Stamp Act gingen gepaard met het gebruik van zogenaamde liberty poles. Deze palen verwezen naar de Liberty Tree en dienden als middelpunt voor protestbijeenkomsten. Ze werden gemaakt van gerooide boomstammen of scheepsmasten en volgehangen met kleurrijke vlaggen. De Brits Amerikaanse koloniën hadden geen eigen vlag, maar er werd regelmatig een vlag gebruikt met negen rood-witte verticale banen. De Britten kapten de provocerende liberty poles regelmatig om, maar er was geen beginnen aan, ze schoten als paddenstoelen uit de grond. Toen de Stamp Act een jaar na het ontstaan van de protesten werd ingetrokken, waren deze vlaggenmasten bij uitstek een symbool van de Amerikaanse vrijheid geworden, nog voor er ook maar sprake was van een natie of de Stars and Stripes.
De eerste vlag
Toen in 1775 de onafhankelijkheidsoorlog was uitgebroken hadden de opstandelingen geen marine. Een probleem dat simpel werd opgelost door een koopvaardijschip te kopen, er 24 kleine kanonnen op te zetten en op de achtersteven de allereerste Amerikaanse vlag te hijsen. Als basis voor het ontwerp van deze vlag werden de rood-witte strepen van de Sons of Liberty genomen. Alleen koos men voor dertien strepen in plaats van negen, eentje voor elk van de afzonderlijke koloniën. In de linkerbovenhoek van de vlag werd de Britse Union Jack geplaatst. Die vlag bleek in de praktijk helaas nogal moeilijk te onderscheiden van de echte Union Jack. Om te voorkomen dat de schepen door het eigen leger onder vuur werden genomen werd op 14 juni 1777 de Flag Act aangenomen, die bepaalde dat de Union Jack werd vervangen door een blauw veld met de dertien sterren van de afzonderlijke koloniën, de latere Verenigde Staten. Het was daarmee echter nog geen gestandaardiseerd ontwerp. De vlag kende vele verschijningsvormen. De meeste variatie zat in de manier waarop de sterren op het blauwe vlak stonden: geordend in een rechthoek, een cirkel of zelfs in de vorm van een ster.
In de periode direct na de onafhankelijkheidsoorlog bleef de Stars and Stripes vooral een militaire vlag. Onder de burgerbevolking steeg de populariteit even door het lied ‘The Star Spangled Banner’, over de beschieting van een Amerikaans fort tijdens de Oorlog van 1812. Terwijl Britse kanonskogels neerdaalden bleef de vlag -met inmiddels vijftien sterren- dapper wapperen, als symbool van de Amerikaanse vrijheid en onverzettelijkheid. Na de oorlog daalde de populariteit van het nationale symbool weer vrij snel, mensen hadden genoeg aan zichzelf en dertig jaar later was de vlag weer gewoon een vlag. Het aantal sterren bleef ondertussen groeien: het waren er in de jaren ’40 van de negentiende eeuw al zesentwintig, terwijl het aantal strepen gewoon dertien bleef.
De Stars and Stripes krijgt zijn eerste martelaar
Lewis Levin was een goedgebouwde kerel van 35 jaar en hij had als protestantse politicus al campagne gevoerd tegen het overmatige gebruik van alcohol, maar begin mei 1844 richtte hij zijn pijlen direct op rooms-katholieke immigranten. En dat deed hij in het hol van de leeuw: midden in Kensington, de Ierse wijk in Philadelphia. Hij had een provisorisch podiumpje gebouwd van wat groentekistjes en daarachter had hij een vlag opgehangen. In die tijd zag je nauwelijks vlaggen in het straatbeeld, maar Levins vlag viel extra op doordat deze op een belangrijk punt afweek van de gangbare Stars and Stripes. Hij had namelijk maar negen horizontale strepen, een directe verwijzing naar de vlag van de Sons of Liberty. Het punt dat Levin daarmee wilde maken was duidelijk: hij wilde terugkeren naar het pure Amerika. Die boodschap was welbesteed aan de sympathisanten die met Levin waren meegekomen naar Kensington: protestantse arbeiders, ambachtslieden en lager opgeleiden, die aan den lijve hadden ondervonden hoe de industrialisatie ook hun banen bedreigde. Om nog maar te zwijgen van de constante stroom van nieuwe immigranten uit Europa.
De spanningen tussen bevolkingsgroepen waren hoog opgelopen en Levis had daar in een belangrijke rol gespeeld. Hij was een pleitbezorger van het nativisme, een stroming die stelde dat mensen die in Amerika geboren waren meer rechten moesten hebben dan nieuwkomers. Die nieuwkomers waren vooral katholieken uit Duitsland en Ierland. Volgens de nativisten waren roomse immigranten een soort vijfde kolonne van de paus, die de macht in de Verenigde Staten probeerde over te nemen. Wat kon al dat gezever in het Latijn anders zijn dan een geheime code? En wat bespraken ze allemaal in die geheimzinnige biechtstoelen? En die hele praktijk om onschuldige vrouwen op te sluiten in kloosters, daar zat ook vast iets anders achter. Wat dacht je dat daar binnen allemaal gebeurde? Bovendien, betoogde Levin, was het onmogelijk om tegelijkertijd trouw te zijn aan de paus en aan de grondwet van de Verenigde Staten. Er kon er maar eentje heilig zijn.
Toen katholieke Ieren voorstelden om het gebruik van de protestantse King James bijbel in scholen af te schaffen was dat voor de nativisten het ultieme bewijs dat ze op lafhartige wijze zieltjes probeerden te winnen via hun kinderen. Levin schilderde de Ieren af als een van nature gewelddadig en drankzuchtig volk. Zij waren de oorzaak van moreel verval en sociale onrust. Hij riep een beeld op van Ieren die wapens verzamelden in hun kerken. Het land lag van binnenuit onder vuur. Levins boodschap vond weerklank bij een groot deel van de bevolking, die toch al onzeker was over hun financiële situatie en hun plaats in de snel veranderende Amerikaanse maatschappij.
Dus toen Levin zijn standpunten begon te verkondigen op een geïmproviseerd podium in Kensington was dat een regelrechte provocatie. Woedende Ieren joegen hem en zijn aanhangers met hun vlag de wijk uit. Voor de nativisten was die agressie natuurlijk het zoveelste bewijs van de gewelddadige katholieke inborst. Ze lieten het er niet bij zitten dat zij als Amerikanen uit hun eigen stad werden verjaagd door immigranten. De volgende dag keerden ze met drieduizend man terug en begonnen met het ritueel hijsen van hun Stars and Stripes middenin de drukste straat van Kensington, pal voor de markthal. Voor de Ieren symboliseerde die vlag niet meer de natie waar ook zij deel van uitmaakten, maar een politieke beweging die hen buiten wilde sluiten. Het kwam tot een onvermijdelijke confrontatie en tijdens deze rellen ontfermde een negentien jarige leerlooier, George Shiffler, zich over de vlag. Hij probeerde de Stars and Stripes hoog te houden in de chaos en werd vervolgens neergeschoten. Vier man droegen hem naar de dichtstbijzijnde apotheek, waar hij overleed aan zijn verwondingen. Sommigen probeerden de geest terug in de fles te krijgen, maar dat was onbegonnen werk. Shiffler was gesneuveld terwijl hij de vlag probeerde te beschermen tegen de Ierse barbaren. Een dag later trokken duizenden gewapende nativisten en sympathisanten naar de Ierse wijk. Nu niet meer om een bijeenkomst te houden, maar om de Ieren hardhandig de les te lezen.
De bewoners van Kensington voelden de bui al hangen en toen de woedende menigte hun wijk binnenkwam waren hele families inmiddels de stad uit gevlucht. Anderen hadden hun huis behangen met eigengemaakte vlaggen in allerlei soorten en maten, of ze hadden groot ‘native American’ op de gevel geschreven in de hoop dat hun huis met rust zou worden gelaten. Dat leek aanvankelijk te werken. De nativisten richtten zich op de huizen van de leiders van de Ierse gemeenschap. In de straat waar Shiffler was neergeschoten gooiden ze ruiten kapot, ze ramden deuren in, sloegen alles kort en klein en staken woningen in brand. Een heel huizenblok en de Ierse markthal werden die dag in de as gelegd. De rellen liepen compleet uit de hand en duurden drie hele dagen waarin de relschoppers van deur tot deur gingen, zogenaamd op zoek naar wapens. Uiteindelijk werd de hulp van het leger ingeroepen om het geweld de kop in te drukken. Er vielen minstens veertien doden en tientallen gewonden. Meer dan vijftig huizen werden in de as gelegd, de brandweerkazerne ging in vlammen op, net als drie katholieke kerken, het klooster en het seminarie. Aan vele door brand verwoeste huizen hingen als stille getuigen de geïmproviseerde Amerikaanse vlaggetjes. Het rood wit blauw stak scherp af tegen de zwartgeblakerde gevels.
De eerste massale uiting van Amerikaans patriottisme
Na de rellen werd er in de kranten schande van gesproken dat Levin en zijn Native American Party zich de Amerikaanse vlag hadden toegeëigend terwijl hun daden juist ingingen tegen Amerikaanse waarden als vrijheid en gelijkheid. Die waarden zouden belangrijker moeten zijn dan de vraag of je wel of niet in Amerika geboren was. De vlag zou voor iedereen moeten staan, ook de immigranten. Maar de nativisten hielden vol dat ze Amerikaanse waarden als vrijheid van vergadering en vrijheid van meningsuiting juist verdedigden. Die boodschap bleef met name de mensen uit de arbeidersklasse aanspreken. Daarbij buitte Levin het verhaal van Shiffler enorm uit. Het sprak ook tot de verbeelding: een jongeman van negentien jaar die zijn leven had gegeven voor de Stars and Stripes. Er ontstond een hele cultus rond het verhaal. Er werden gedichten en liederen over geschreven, er verschenen boeken over Shiffler en zijn afbeelding verscheen op schilderijen, theekopjes en koektrommels.
Twee maanden na de rellen was het 4 juli en ter gelegenheid van Onafhankelijkheidsdag riepen de nativisten alle inwoners van Philadelphia op om met een vlag naar het centrum van de stad te komen voor een mars. De autoriteiten vreesden nieuwe rellen maar wat konden ze doen? Op 4 juli een vlaggenparade verbieden was onmogelijk. Vijfduizend mensen liepen mee in de mars en zeker 100.000 mensen keken toe. Dat betekende dat een kwart van de totale bevolking van Philadelphia de straat op was gegaan. De stad was vergeven van de vlaggen. Overal Stars and Stripes in een enorm vlagvertoon van saamhorigheid. De parade werd de eerste uiting van massaal patriottisme in de Verenigde Staten. Maar zeker niet de laatste.
Niet langer de vlag van alle Amerikanen
De oorspronkelijke bevolking van Philadelphia vond steun in deze patriottische uitbarsting. De industrialisatie had ze gekleineerd en ontmenselijkt. Ze waren letterlijk radartjes geworden in een kapitalistische machine en de vlag gaf ze hun eigenwaarde terug en bood hen een manier om zich af te zetten tegen de immigranten die hun banen af dreigden te pakken. Het nativisme won ook terrein in andere steden en de Native American Party werd zelfs kortstondig de grootste politieke partij in de Verenigde Staten en hielp Levin aan een zetel in het congres.
Het is allemaal pijnlijk herkenbaar in vergelijking met de anti-moslim sentimenten van tegenwoordig: het heilige boek, het idee dat immigranten van binnenuit de macht wilden overnemen en de patriottische sentimenten. De Ieren waren voor de nativisten wat de moslims en Mexicanen voor de huidige Trump-aanhangers zijn. De arbeiders van toen zagen de instroom van Ierse en Duitse katholieken als een aanval op het Amerika dat zij kenden. Levin en zijn aanhangers waren er verantwoordelijk voor dat de vlag niet langer stond voor de natie, maar werd geannexeerd als nativistisch symbool: America for the Americans. Pas tijdens de burgeroorlog zou de betekenis van de Stars and Stripes weer enigszins worden bijgesteld.
In het volgende deel : Waarom verbranden Amerikanen hun eigen vlag (en wij niet)?, de ontwikkeling van de Stars and Stripes van de burgeroorlog tot aan de eerste wereldoorlog, de periode waarin de vlag min of meer geannexeerd wordt door de Republikeinse Partij en het grootkapitaal.
Veel informatie heb ik uit het boek Capture The Flag van historica Woden Teachout.
De foto’s heb ik afgelopen september gemaakt toen ik mezelf tijdens mijn verblijf in Amerika de opdracht had gegeven om elke dag een vlag te fotograferen. Alle foto’s zijn gemaakt met een iPhone en de hele serie is te vinden op mijn Instagram account onder #aflagaday.